पाखण्ड खण्डिणी : महायोगी महर्षि श्रीअरविंदांचे सावित्री नावाचे महाकाव्य

आज वटपौर्णिमा अर्थात सावित्री पौर्णिमा...! सत्यवान नि सावित्रीची कथा सर्वांना ज्ञात आहेच. ह्या कथेवर चोवीस सहस्त्र ओळींचं आङ्ग्ल भाषेंतले जगांतलं सर्वात मोठं महाकाव्य रचणार्या महर्षि महायोगी श्रीअरविंदांविषयी नि त्या सावित्री नामक कवितेविषयी हा लेखनप्रपंच!

साक्षात् सरस्वतीच ज्यांच्या जिव्हाग्रांवर नांदत होती, अशा प्राचार्य शिवाजीराव भोसल्यांच्या महायोगी अरविंद ह्या ध्वनिफीतीचे श्रवण ज्यांनी केलं असेल नि त्यांनीच लिहिलेलं महर्षींचे चरित्र ज्यांनी अभ्यासलं असेल, त्यांना महर्षि अरविंद हे महान व्यक्तिमत्व ज्ञात असेलंच. मागे आह्मीं त्यांच्यावर एक लेखही लिहिला आहे विस्ताराने. महर्षि महायोगी श्रीअरविंदांची चार तपांची साधना म्हणजे हे महाकाव्य आहे.

*महर्षि हे वेदभाष्यकार होते. निर्विकल्प समाधी अवस्था प्राप्त केलेल्या ह्या व्यक्तित्वाने 'वेदरहस्य' नामक ग्रंथामध्ये वेदांविषयी केलेलं चिंतन ज्यांनी अभ्यासले असेल, त्यांना महर्षींच्या 'ऋषयो मन्त्रद्रष्टारः' ह्या निरुक्तकारांच्या वचनसाक्षित्वाची प्रचिती आलीच असेल. सावित्री नि सत्यवानाच्या ह्या उपाख्यानाचा महायोगी श्रीअरविंदांनी लावलेला यौगिक अर्थ नि त्यातून त्यांनी केलेले हे महाकाव्य हे आङ्ग्ल भाषेंतले एक अद्वितीय लेणं आहे असे म्हटल्यांस अत्युक्ती ठरणार नाही.*

*आपल्या चार तपांच्या अध्यात्मसाधनेने तपःपूत अशा महर्षींच्या साहित्यातली त्यांची अतिमानसाची संकल्पना, त्या अतिमानसाच्या संकल्पनेचे त्यांनी केलेले विवरण, त्यातूनंच पृथ्वीवरंच स्वर्ग निर्माण करण्याची त्यांची मनिषा हे सर्व अक्षरशः चिंतनीय आहे, विलोभनीय आहे.*

*महर्षींच्या सावित्रीची मूलकथा*

महर्षि हे वैदिक साहित्याचे भाष्यकार होते. *त्यांच्या स्वतःच्या साधनेने त्यांस प्राप्त झालेल्या सिद्धी नि त्यामुळे त्यांच्या अंतःकरणांमध्ये विश्वाच्या गुढ रहस्येविषयी निर्माण झालेली उत्कंठा, अनेक गूढविद्यांचा त्यांना झालेला साक्षात्कार नि त्याविषयीचं चिंतन, त्यांची अतिमानवी शक्तींवरची दृढ विश्वासार्हता, वैदिक तत्त्वज्ञानाचे प्रकटीकरण, मानवाच्या उत्पत्तीपासून नि अद्यापपावेतोचा त्याच्या उत्क्रांतीचा इतिहास, देवदेवता नेमक्या काय आहेत ह्याविषयीचे प्रकटीकरण, चराचर सृष्टीची उत्पत्ती-स्थिती नि प्रलयाविषयीचे चिंतन, सभोवतालचा हा रम्य असा निसर्ग, हे विश्व का निर्माण झाले ह्याची त्यांनी केलेली मीमांसा, ह्याचे भवितव्य काय असेल, मानवाचा भवितव्यकाल या सर्व चिंतनाचा शब्दाविष्कार म्हणजे महर्षींचे हे खंडकाव्य आहे.*

सत्यवान-सावित्रीच्या उपाख्यानाचा अन्वयार्थ विशद करताना ते म्हणतात

*"‘सत्यवान-सावित्री ही मृत्यूवर विजय मिळविल्याची कथा महाभारतात आहे. तथापि त्यात संकेत असा दिलेला आहे की दैवी सत्य जाणणारा आत्मरूपी सत्यवान हा अज्ञान आणि मृत्यूच्या तडाख्यात सापडलेला आहे. सावित्री ही ज्ञानी सूर्यकन्या त्या दुष्टचक्रातून मानवाला मुक्त करण्यासाठी आली आहे. तिचा पिता अश्वपती हा आध्यात्मिक वाटचालीत उपयुक्त ठरणाऱ्या तपस्येचे प्रतीक आहे. सत्यवानाचे वडील द्युमत्सेन हे अंध झालेले पवित्र मन आहे. अशा मानवी व्यक्तिरेखांद्वारे मर्त्य जीवनापासून दिव्य चैतन्यापर्यंत कसे जाऊन पोहोचायचे, याचे मार्गदर्शन आपल्याला मिळते."*

ज्याप्रमाणे सावित्री आपल्या तपोबलाने त्या सत्यवानांस पृथ्वीवर आणते व स्वर्ग निर्माण करते, तद्वतंच महर्षींना ह्या महाकाव्यातून पृथ्वीवर स्वर्ग निर्माण करायचा आहे.

ही कविता आङ्ग्लभाषेत असल्यामुळे नि त्यातही महर्षींचे इंग्रजी हे मूळ लैटिनच्या त्यांच्या प्रभुत्वामुळे नि तत्कालीन पल्लेदार वाक्यांचं दुर्बोध असे इंग्रजी असल्यामुळे शब्दकोशाची आवश्यकता पडतेच. अर्थात ज्यांना महर्षींच्या भाषेचा परिचय आहे, त्यांना हे फार अवघड जाणार नाही. पण तरीही ज्याना हे इंग्रजीतून संभव नसेल तर निदान मराठीतूनतरी अभ्यासायचं आहे, त्यांच्यासाठीही अरविंद आश्रमाने त्याचा मराठी अनुवाद केलाच आहे. अनुवादकार - सौ शैलजादेवी वहिनीसाहेब प्रतिनिधी

*आणखी तीन ग्रंथ अभ्यसनीय आहेत.*

महर्षींचे समग्र वाङ्मय मूल आङ्ग्ल ३७ खंडांमध्ये प्रकाशित आहे. त्यात खंड ३३व ३४ हे सावित्रीचे आहेत. सावित्री कवितेविषयी महर्षींनी *VOLUME 27 - LETTERS ON POETRY AND ART* मध्ये चिंतन केलेलं आहे ते अभ्यसनीय आहे. सावित्री वाचण्यापूर्वी महर्षींचे *'अतिमानव' नि 'पृथ्वीवर अतिमानसाचा आविष्कार'* हे आणखी दोन ग्रंथही चिंतनीय आहेत. सुदैवाने पीडीएफ उपलब्ध आहेत.

*निम्नलिखित संकेतस्थळांवर महर्षि श्रीअरविंदांचे साहित्य मूल आङ्ग्ल व त्याचे काही मराठी व काही हिंदीतून अनुवादही* उपलब्ध आहेत. ज्यांना जिज्ञासा असेल त्यांनी हे अभ्यासावेच.

https://www.motherandsriaurobindo.in/#_StaticContent/SriAurobindoAshram/-09%20E-Library/-01%20Works%20of%20Sri%20Aurobindo/-07%20Marathi

*इंग्रजीभाषेत अतिमानसाची संकल्पना मांडणारे श्रीअरविंद हे प्रथमंच*

संपूर्ण युरोप किंवा अमेरिकेतही इतके इंग्रजी साहित्यिक,महाकवी होऊन गेले पण श्रीअरविंदांच्या भाषेतंच सांगायचं तर ह्यातल्या एकालाही अतिमानसाच्या संकल्पनेस स्पर्श करता आला नाही. श्रीअरविंदांनी स्वतः एका पत्रांत हे म्हटलंय. उपरोक्त खंड २७ मध्ये ते अभ्यासता येईल. सोबत पृष्ठ जोडलंच आहे.